Երբ աշխարհի 17-ակի, Եվրոպայի 13-ակի չեմպիոն, 1976-ին Երևանում ջրասույզ եղած տրոլեյբուսից 20 մարդու կյանք փրկած ՇԱՎԱՐՇ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆԻ ծննդյան օրվա առնչությամբ հրապարակում եղավ, թե հայ կինոն պատրաստվում է նրան նվիրված ֆիլմ նկարահանելու, լրատվամիջոցներով իմ արձագանքն այսպիսին եղավ. «Շավարշ Կարապետյանի կյանքի էկրանավորմանը հայ կինոն չի՛ անդրադառնա այնքան ժամանակ, քանի դեռ նրա գլխին կանգնած է կինոյի հետ կապ չունեցող թյուրիմացություն ու դրան նախարարության մակարդակով հովանավորող մեկ այլ ոչ պակաս թյուրիմացություն։ Հերոսի նկարահանեն, որ ի՞նչ անեն։ Հիմա մանկուրտների ժամանակաշրջան է։ Փակեք այդ թեման»։
«ՊԱՍԵՐՈ՜Վ, ԱՊԵ՛, ՊԱՍԵՐՈ՜Վ»
Արձագանքիցս ամիսներ անց, երբ Հայաստանի ազգային կինոկենտրոնը «հաջողությամբ» մերժեց մի քանի երկրների մասնակցությամբ 600 միլիոնի արժողության սույն նախագիծը, որտեղ պետական բաժնեմասը ոչ լրիվ 50 միլիոն դրամ էր՝ ամբողջի 1/12 մասը, կինոծրագրի հետևում կանգնածները երևի՛ թե հիշեցին համեստ անձիս՝ գուցե և հետաքրքրվելով, թե որտեղի՞ց էր համոզվածությունս։
Գաղտնիք չկա։ Բավ է նայել մամուլը, սոցկայքերը հեղեղած բազմաթիվ հրապարակումներն ու ահազանգումները հայ կինոյում տիրող վիճակի մասին, որոնց առանցքում կինոկենտրոնում իրականացվող մութ գործարքներն են, դրանց տարբեր դրսևորումները, ապօրինությունների վերհանումները (առանձին դրվագներով առնվազն երկու քրեական գործ է հարուցված)։ Սակայն եկեք դառնանք կինոկենտրոնի կողմից ներկայացվող նախագծերը մերժելու կամ ընթացք տալու «միամիտ» սխեմային։
2017-ի կեսերից ոչ բարով անցնելով տնօրենի ժ/պ-ի պարտականությունների կատարմանը՝ Շուշանիկ Միրզախանյանը կառույցում ներդրեց մեխանիզմ, համաձայն որի տվյալ տարվա կինոնախագծերի ճակատագրերը վճռում են տվյալ տարվա համար կազմված հանձնաժողովներն ու առաջադրանքը կատարելուց հետո դադարում գործելուց։ Հաջորդ տարվա համար ստեղծվում են արդեն նո՜ր հանձնաժողովներ, որոնք սկզբունքորեն ոչնչով պարտավորված չեն նախորդների հաստատած կինոնախագծերի համար, հաստատում են իրենց բաժին հաստատելիքն ու ավարտում «միսիան»՝ տեղը զիջելով գալիք տարվա համար ստեղծվողին։
Թվում է՝ այս հարափոփոխմամբ ստեղծված է կառավարման անշառ, անկաշառ, միանգամայն թափանցիկ գործող մեխանիզմ։
Սակայն սա միայն առաջին հայացքից։
Մինչդեռ հղացման ողջ նրբությունն ու հմտորեն քողարկած խորամանկությունն այն է, որ այդ հանձնաժողովներում կայունորեն անփոփոխ է մնում դրանք ձևավորող ու ֆինանսավորումն ապահովող անձը՝ նույն ինքը՝ նորին ավերածություն Շ. Միրզախանյանը, որը հիշատակված լծակների ունեցած զորությամբ ու գործադրմամբ այդ հանձնաժողովների անդամների հետ վարվում է սեփական հայեցողությամբ ու նպատակահարմարությամբ։ Կառավարելի տիկնիկների պես հանձնաժողովականներին ունենալով գրպանում՝ Շ.Մ.-ն նրանց միջոցով փաստացի առաջ է մղում իրեն հաճո նախագծերը՝ ձեռքի հետ դրանց ահռելի քանակությամբ ստեղծելով տարվող աշխատանքի ծավալի երևութականություն, որը հատույցի տեսակետից, հմտորեն քողարկված ներքին խորքային շերտը հանած, իրականում ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ պետական միջոցների անգրագետ կառավարում, ֆինանսների անխնա վատնում ու նպատակային փոշիացում՝ այդ նույն ծրագրերի համար պետությունից առժամանակ անց լրացուցիչ գումարներ կորզելու հստակ դիտավորությամբ։
Այս վերջինի առնչությամբ, եթե դժվարություն առաջանա խնդիրն ամբողջությամբ ընկալելու հարցում, մենք պատկան մարմիններին հարկ եղած դեպքում լրացուցիչ հուշումներ կանենք, ինչ վերաբերում է անավարտ կինոնախագծերի ահռելի քանակությանը, փոքրիկ դիտարկում ու դրանով հարցի այս մասը համարենք փակված. թիկունքին Խորհրդային Միության նյութական, ֆինանսական, տեխնիկական, հարկ եղած դեպքում նաև մասնագիտական ռեսուրսներն ունեցող «Հայֆիլմ» կինոստուդիան տարեկան հաղթահարում էր 4-6 խաղարկային լիամետրաժ կինոնկարի արտադրական ծավալ, մինչդեռ նրա թեթև ժպիտն անգամ չհիշեցնող կինոկենտրոնը 2018-2020 թթ. համար ունի մոտ հինգ տասնյակ խաղարկային լիամետրաժ (մեկ տարվա կտրվածքով՝ 16-ից ավելի) ֆիլմ նկարահանելու պարտավորություն։ Դուք հասկանում ե՞ք, թե սրա հիմքում ինչ կարգի խաբեություն է դրված ու ի՜նչ անտեղյակությամբ է այս ամենը կլլում վերադաս կոչված ԿԳՄՍ նախարարությունը, եթե, իհարկե, սոսկ անտեղյակ է սույնից ու ո՛չ հանցակից։
Այս բավականին ճկուն մտածված սխեմայում դժվար չէ տեսնել հստակ գործող «ես՝ քեզ, դու՝ ինձ» մեխանիզմը, որը կոնկրետացված այսպիսի արտահայտություն ունի ՝ այս տարի դու նախագիծ ես իրականացնում, հաջորդ կամ մյուս տարի կլինես հանձնաժողովում ու այսպես շարունակական դերափոխմամբ։ Մի խոսքով՝ «պասերո՜վ, ապե՛, պասերո՜վ»։
Կինոկենտրոնի կամ նախարարության մակարդակով չհասկացողների համար մենք կարող ենք բերել «պասերո՜վ, ապե՛, պասերո՜վ»-ի կամ «ես՝ քեզ, դու՝ ինձ»-ի բազում օրինակներ, պարզապես այդ կոնկրետությունն այս նյութի շրջանակներից դուրս է, դրա համար չենք մասնավորեցնում։
ԱՆԳՐԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ «ԳՈՀԱՐՆԵՐԸ» (ԿԱՄ ՆՄԱՆԸ ԶՆՄԱՆՆ ԿԳՏԱՆԷ)
Կարծելով, որ այդ հանձնաժողովների գրպանային լինելու հետ մեկտեղ դրանց աչառու լինելու վերաբերյալ տրվել է բավականաչափ ինֆորմացիա՝ պետական միջոցների արտաքուստ միամիտ, չգիտակցված, մինչդեռ լավ էլ նպատակային վատնման, փոշիացման մասին ասելիքը թողնելով մեկ այլ հրապարակման, դառնանք կինոպրոդյուսեր, ռեժիսոր, սցենարի հեղինակ Արտակ Իգիթյանի «20՛» վերտառությունն ունեցող կինոծրագրին ու դրա հետ գործ ունեցած հանձնաժողովին՝ ասելիքը մասնավորեցնելով դրա անդամներից մեկի՝ Կարեն Ղազարյանի օրինակով, թեպետ կինոմիության նողկանքագրի տակ ստորագրած Անիտա Երզնկյանի մասին էլ չէր խանգարի մի երկու խոսք ասել՝ նման մի վերապահություն էլ անելով հանձնաժողովի մյուս անդամի՝ Վահրամ Մարտիրոսյանի առնչությամբ, ում սցենարով սրանից 13 տարի առաջ մեկնարկած «Սողանք» կինոնկարն այդպես էլ չի ամբողջանում չգիտես ռեժիսորի՞ բացառիկ ապաշնորհության, թե՞ «սցենարում չեղած հստակ սյուժետային գծի պատճառով, որի զարգացմանը հանդիսատեսը հետևի» («Սողանքի» սցենարին տրված մեր այս թեական գնահատականը վերցրել ենք «20՛» կինոնախագծին նույն այդ Վ.Մ.-ի տված բնութագրումներից)։
Եվ այսպես՝ Կարեն Ղազարյանն ու սերունդներին ի պահ հանձնած նրա կարծիքը։
Քանի որ գիրն այդ բացառիկ անգրագիտության նմուշ է, իր այդ որակի մեջ ահավոր, ահռելի դժվարությամբ ընկալելի, ընթերցողին այն, նախ, ամբողջությամբ հրամցնենք, ապա նոր անցնենք մասնատված ներկայացմանը. «Մտահաղացումը լավն է և կարևորը Չաուշ Կարապատյանի մասին լավ ֆիլմ ունենալը։ Առաջին 30 րոպեները ոչ մի զարգացում չի նկատվում։ Առաջին և երկրորդ մասերը ֆիլմի կարծես տարբեր ոճանի մեջ լինեն։ Հաղորդակցության լեզուն շատ պարզ և անհետաքրքիր է անհաջող հումորներով»։
Եթե ասվածը հասցրիք մարսել, անցնենք խոստացած դետալացմանը։
ՈՒղղագրական, կետադրական, ոճական, մտքի, այլ կարգի սխալների, վրիպակների առումով (ընդամենը չորս նախադասության մեջ թույլ տված սխալներն այնպիսի ահռելի քանակության են, որ անգամ առաջին դասարանցու համար է աններելի) Կ.Ղ.-ի գրածի հետ չենք վարվի այնպես, ինչպես սովորաբար վարվում ենք Շ. Մ.-ի «քերթությունների» հետ, որոնք ոչ միայն նրա բացառիկ «գրագիտության», «կրթվածության», «իմացական» մակարդակի «զորեղ» կնիքն ունեն, այլև նրան շրջապատածների կոլեկտիվ անգրագիտության վավերացումն են։ Այո, Կ.Ղ.-ի հետ այդպես չենք վարվի, թեպետ գրագիտության առումով նա ու սույն պարագայում նրա գործընկեր Շ.Մ.-ն հայտնի կինոնկարի բնութագրմամբ իրար միանգամայն արժանի մուզիկանտներ են ու պատահական չէ, որ կինոյի մասին իրենց պատկերացումներով որտեղից որտեղ այդպես հանճարեղորեն իրար են ռաստվել։
Կինոնախագծի հերոսի անունը սցենարում ամենատարբեր վարիացիաներով հնչում է առնվազն հինգ հարյուր անգամ։ Լա՜վ, Կարապետյան ազգանունը Կարապատյան հիշատակելը համարենք վրիպակ (ամենքիս հետ էլ պատահում է), սակայն սցենարը կարդալ ու այդպես էլ չհասկանալ, որ Շավարշ Կարապետյանի անունը Շավարշ է ու ոչ թե... Չաո՜ւշ, սա արդեն խոսում է ոչ թե Կ.Ղ.-ի հիշողություն չունենալու, այլ ունեցած պաթոլոգիական մեկ այլ որակի մասին։ Սա նկատի ունենալով է, որ արդեն ավելորդ ենք համարում սցենարը նրա կարդացած լինելու փաստը կասկածի տակ առնելը, բայց մարդ է՞լ չիմանա լեգենդար Շավարշ Կարապետյանի անունը։
Սցենարի մասին Կ.Ղ.-ի դատողություններին դիմադարձելու հարցում հարկավ մենք շատ ավելի առարկայական կլինեինք, եթե այն մեր ձեռքի տակ լիներ, սակայն, թե այդ ի՞նչ հունարով է Կ.Ղ.-ն իր համար ֆիքսել առաջին երեսուն րոպեների մեջ չեղած դինամիզմը, երբ այդ րոպեները ռեժիսորական սցենարով են ժամահաշվառվում, մնում է միայն գուշակել։ Եվ այդուհանդերձ որքան էլ սցենարին ծանոթ չենք, սակայն Շ. Կարապետյանի կյանքի մասին բավականին տեղեկացված լինելով՝ Կ.Ղ.-ին կուզենայինք հուշել, որ Արտակ Իգիթյանի նման կայացած, կյանքի ճանապարհ անցած, Կաննի փառատոնով առանձնացված ռեժիսորը դժվար թե մեր անվանիի կյանքի տարբեր փուլերին անդրադարձի տեսքով այդ երեսուն րոպեների մեջ դինամիզմ դրած չլիներ, և հաստատ Կ.Ղ.ն չէ, որ նրան սցենար գրել կամ ֆիլմ նկարել պիտի սովորեցնի։
Դիտարկում չորրորդ։
Նկարից էլ պարզ երևում է, որ Կ.Ղ.-ին ներկայացված նախագծի նախնական գնահատման թերթիկի երկու աղյուսակ դատարկ է, ինչի պատճառով անհնար է հասկանալ, թե դրանցում ի՞նչ է նկատի առնված։ Սակայն դատարկ աղյուսակների տակ Կ.Ղ.-ի համար ի՜նչ մի դժվար բան է կինոնախագծի չանցողիկությունն ապահովող ցածր գնահատական դնելն ու դրանով իսկ ապահովել ամենազոր Շուշիկ մորքուրի իջեցրած հրահանգը։ Եվ այսուհանդերձ իրավիճակի ողջ անհեթեթությունն իր այս կարգի ծախվածությամբ թողնելով մի կողմ՝ ուզում ես հարցնել. «Լա՜վ, մի՞թե այս մարդու մեջ հարց չի առաջացել, թե գնահատականներն ինչի՛ դիմաց է դրել»։
Եվ վերջապես վերջին դիտարկումը։
Եթե սցենարի հաղորդակցական լեզվի մասին դատողություն է անում օգտագործած չորս նախադասությունից և ոչ մեկը գրագետ չկազմած, տրամաբանված խոսքի հետ լրջագույն խնդիրներ ունեցող մեկը, ապա, կներեք, նա՞ է կարծիք հայտնելու սցենարի մասին, նա՞ է որոշելու կինոնախագծի լինել-չլինելու հարցը։ Սակայն, ինչպես տեսնում եք, Շ. Մ.-ի ղեկավարած կառույցում, ամեն կարգի անհեթեթություն էլ հնարավոր է, այդ կնոջ ձևավորած հանձնաժողովներն իրենց խորքում գործառնական միանգամայն այլ նշանակության են՝ կինոյի հետ այնքանով-որքանով առնչություն ունեցող, հանձնաժողովներում ընդգրկվածները որքան անհեթեթ ու անտեղյակ, որքան գրագիտության հետ թույլ աղերսներ ունեցող, այնքան շահեկան են տիկնոջ համար, որն անձամբ հոդաբաշխ խոսքի հետ խնդիրներ ունի։
Սակայն սա էլ դեռ ոչինչ։
ԻՄ ՈՒ ՔՈ ՇԱՎԱՐՇԸ
Անձնապես ոչինչ չունենալով մարզիկ Մելինե Դալուզյանի դեմ, ում նվաճումներին, թող ներվի անհամեստությունս, ոչ մեկն այդքան հաճախակի չի անդրադարձել, այդուհանդերձ, կներեք, չեմ կարող նրանց միջև համարժեքություն դնել ու չասել՝ Շավարշ Կարապետյանը հո սեռափոխված Մելինե Դալուզյան չէ՞, որ Շ. Մ.-ի գլխավորած կինոկենտրոնը նրա մասին նկարահանելիք ֆիլմին մասնակցելու պատրաստակամություն կամ ցանկություն ունենա (ի դեպ չէր խանգարի քննության առնել գրեթե ամբողջացած «Մել» կինոնկարին 20 միլիոնով հայաստանյան ֆինանսական մասնակցության հարցը), Շ. Կարապետյանի թիկունքին հո ԼԳԲՏ համայնք չկա կանգնած կամ ֆիլմի հովանավորությունն անձամբ իր հսկողության տակ առած վարչապետ։
Շավարշ Կարապետյանի մասին ֆիլմ նկարենք, որ ի՞նչ քարոզենք՝ դիմացինի, շրջապատող աշխարհի նկատմամբ հարգա՞նք, հոգատարությու՞ն, ուշադրությո՞ւն, անձնվիրությու՞ն, խիզախությու՞ն, հերոսությու՞ն, առնականությու՞ն, հայրենիքին, արմատներին, ընտանեկան ավանդական առողջ կապերին նվիրվածությու՞ն...
Նյութի վերջաբանի որոնումների մեջ էի, երբ գրածս ունկնդրած տասնամյա թոռնիկս, որ վերջին օրերի իրադարձությունների մեջ է ու խորապես ընկճված Ռոման Ամոյանի հետ պատահածից (ես միշտ իրեն պատմում եմ իմ նյութերի հերոսների մասին), ասաց.
-Պապիկ, ты же старый пень, отчаиваться не надо: Պիտի կռիվ տալ Շավարշ Կարապետյանի համար։
Մարտին ՀՈՒՐԻԽԱՆՅԱՆ